“Het kan toch niet dat er iets in mijn hoofd zit dat me dood wil?!”.

Maxine* zat hooguit twintig minuten in mijn praktijk. Zestien jaar was ze. Het was niet de eerste praktijk die ze was binnengewandeld, en ik was al zeker niet de eerste hulpverlener die ze aandeed. Dat liet ze niet misverstaan tijdens onze eerste uitwisselingen, en dat ik dus maar beter wat meer achter de hand kon hebben dan psycho-peptalk.

“Je verslaving is er niet gewoon om je het leven wat zuur te maken,” zei ik. “Je verslaving is er om je te doden.” Dat kwam binnen. De koe die een koe genoemd werd.

Het is één van de meest bevrijdende zaken aan een leven leiden in spiritualiteit: ongekunstelde, recht-voor-de-raapheid. Dingen durven benoemen. Duisternis durven bekijken. Omdat je weet dat enkel zo duisternis ontbonden wordt. Niet door er metaforische doekjes om te winden, het weg te medicaliseren, te minimaliseren of uit te leggen.

Dat ik niet leek te verschieten; daar verschoot ze van. “Natuurlijk zit er een kracht in je die het niet goed met je voorheeft; en je tegenwoordig steeds dichter tegen de dood aanduwt. Daarom vind ik nog niet dat je gek bent. Mensen die geloven dat er geen duisternis in hen zit, of mensen die denken dat zij er immuun voor zijn, die vind ik pas gek.”

Het was bij Maxine begonnen als een eetstoornis, en van daar geëvolueerd naar zelfmutilatie en binge-drinking. Maar eigenlijk was het veel vroeger begonnen. Op het moment dat ze van kind naar jongvolwassene was gegroeid: van meisje naar meid. Op het moment dat ze samen met haar kindsheid gevraagd werd haar spiritualiteit, geloof en intuïtie los te laten, want dat het met die zaken een beetje is zoals met duimzuigen: schattig tot op een zekere leeftijd, maar daarna betaamt het toch niet echt meer.

En zo zijn wij, samen met haar, een godvergeten generatie geworden: de generatie die God vergeten is, vanuit welk standpunt je het ook bekijkt. De generatie die God ontgroeid is en uit het geloof geëmancipeerd. De generatie die zonder duimzuigen kan.

Tegelijk zijn we ook de generatie die het minste zin ziet in het leven – vertellen recente zelfmoordcijfers ons. De generatie die het meest en het jongst naar antidepressiva, Rilatine, slaappillen en andere verdovende middelen grijpt. De generatie die zich het eenzaamst en het meest gestresseerd voelt.

De koe een koe noemen, weet u wel.

En dus legde ik aan Maxine uit dat iedereen licht en duisternis in zich heeft; leven en dood, God en de duivel. Van dat laatste zag ik haar weer even schrikken. Zei ze nu net God en de duivel?! Uit beleefdheid liet ze de woorden maar vliegen.

Als God betekenisloos is geworden, waarom blijven we er ons dan in verslikken?

*fictieve naam

Zonder veel gedoe hebben we het begrip levensbeschouwing vervangen door levensstijl. We zijn vegetarisch, veganistisch; we doen yoga of beschouwen sport als onze religie. De hedendaagse spiritualiteit is een zelfgemaakt, aan elkaar gebreid amalgaam van overtuigingen à la ‘toeval bestaat niet’, die afstamt uit onze egocentrische overtuiging van de maakbaarheid van het leven. Centraal daarin staat het geloof dat alles mogelijk is, als je maar hard genoeg je best doet (de mens is almachtig); en dat ‘slechte dingen gebeuren met slechte mensen’. En dus worden we kwaad als het niet zo is, en moet God toch echt een amateur zijn – als die al bestaat.

Dit soort doe-het-zelf spiritualiteit werkt niet. Integendeel, ze maakt ons onrustig, ongelukkig en in bepaalde gevallen – zoals bij eetstoornissen – ziek. Ze werkt niet, want ze is niet juist en fundamenteel egocentrisch: gericht op onszelf. Ze zegt dingen als: “Hij kan je niet graag zien zoals jij dat nodig hebt; die job beantwoordt niet aan jouw behoeften; die tegenslag heb jij niet verdiend” of “niets is onmogelijk als je maar hard genoeg je best doet”.

Egocentrisme staat centraal in levensstijl; altruïsme in levensbeschouwing. Niet vanuit een soort naïef katholiek geloof dat dit het ticket naar de hemel is. Wel vanuit een fundamenteel begrijpen van de werkelijkheid dat alles in zijn diepste essentie één is.

Dat altruïsme staat haaks op de manier waarop we onze maatschappij vandaag hebben vormgegeven. We vinden het niet meer van deze tijd. We beschouwen het als een gebruik uit een ver vervlogen tijdperk waarin mensen nog te weinig psychologisch inzicht hadden om beter te weten. Een beetje zoals ze elektriciteit nog niet hadden ontdekt. Bij gebrek aan spirituele wijsheid lopen we verloren in begrippen als altruïsme, vergiffenis en boetedoening. We associëren deze universeel spirituele ideeën met een enge invulling van de katholiek-christelijke moraal, en hebben ze zo samen met religie in haar geheel uit ons leven verbannen.

Wat we niet beseffen, is dat het egocentrische wereldbeeld dat we in de plaats kregen net datgene is wat ons fundamenteel angstig, ongegrond en ongelukkig maakt. Gelukkig zijn heeft namelijk niets te maken met wat er zich in je fysische wereld afspeelt. Het heeft alles te maken met een kennen en begrijpen van het metafysische kader waarbinnen dat alles zich afspeelt.

Gisteren stelden we ons boek Gekkenwerk, kleine ondeugden voor leraren voor in Kortrijk. Ik had het voorrecht er de keynote te mogen geven, waarvan ik graag een stukje met jullie deel…

“Is dit een pleidooi voor middelmatigheid? Niet echt. Daar is de job van leraar veel te impactvol voor: we mogen en moeten het allerbeste verwachten van onze leraren. De vraag is alleen of hen versmachten met regels, grenzen en eisen de beste manier is om ons van kwaliteit te verzekeren?

Wat betekent het beste verwachten van onze leraren? Betekent het dat we van hen verwachten dagelijks en tot ’s avonds laat lesplannen uit te typen, Smartschool te checken en blindelings mee sprinten aan de snelheid waarmee hun leerlingen gaan? Of betekent het dat we van hen verwachten dat ze tijdig rust durven nemen, wel bewust van hun eigen grenzen en energiereserves. Betekent het dat we van hen verwachten dat ze altijd en ten allen tijde het juiste antwoord klaar hebben – en indien niet op zijn minst doen alsof? Of zou het ook nuttig zijn hen ruimte te geven voor twijfel; net genoeg tijd om een oordeel te laten rijpen.

Is een goede leraar er één die altijd en blindelings de regels volgt – ook daar waar het systeem de zwakkeren dreigt te kwetsen? Of is het net de rol van de leraar om daar – als mens – tussen te komen waar het systeem al te zeer dreigt te objectiveren?

Is een goede leraar er één die nooit antipathie voelt, nooit eens hypocriet is, nooit eens lui, nooit eens wankelmoedig – wat een woord!

Ik denk het niet. Ik denk – en heb het privilige dat te weten aangezien velen van hen later mijn collega’s werden – dat de leraren die mij het meest vormden, niet degenen waren die nooit eens ontmoedigd, gefrustreerd, of hypocriet waren – maar wel degenen die ondanks deze beperkingen en ondanks hun menselijkheid, hun vuur wisten te bewaren. Degenen die het belang van hun job bleven inzien en de juiste prioriteiten durfden stellen: niet de voeten en eindtermen, maar wij, de leerlingen, en onze groei en onze capaciteit om met onze beperkingen om te gaan. Het waren leraren die begrepen dat to teach is to demonstrate, en dus begrepen dat zij niet alleen Frans, Geschiedenis of Wiskunde onderwezen, maar ook creativiteit, doorzettingsvermogen, veerkracht en motivatie.

Het waren leraren die begrepen dat zij iemand’s kinderen ; het kostbaarste gegeven in iemand’s leven, werden toevertrouwd, en wat een sacrale opdracht dat is.

De vraag welk soort leraars we voor onze kinderen willen, gaat dan ook rechtstreeks terug naar welk soort maatschappij we willen vormgeven. Want meer dan wie ook – meer vaak dan ouders – vormen leraren onze kinderen; de generatie van morgen. Willen we hen blinde gehoorzaamheid leren, of willen we hen leren respectvol kritisch te durven zijn? Willen we hen leren fouten toegeven om eruit te kunnen groeien, of willen we een onkreukbaar en arrogante maatschappij van wannabe helden die hun kwetsbaarheid niet onder ogen kunnen zien?

Deze vragen moeten we ons durven stellen, als we nadenken over de o-zo-belangrijke vraag: wat is een goede leraar? En als we die vraag echt ernstig nemen, dan beseffen we dat daar geen eenvoudig antwoord voor bestaat, evenmin als er een Groot Masterplan kan worden bedacht om ons onderwijs te redden. Het is niet zo simpel als dat een goede leraar altijd dit en nooit dat doet of zegt. Het vraagt vaak situatie bij situatie om nadenken, afwegen, doortasten. Het vraagt met andere woorden mensen en menselijkheid. Het vraagt raakbaarheid en betrokkenheid. Het vraagt woede, bij momenten, en niet altijd keurige ingehoudenheid. Even goed vraagt het soms wel temperen.

Misschien vraagt het dus een meer poëtisch leraarschap. Het soort leraarschap dat verschroeid en verschrompeld in een dor-beregeld en droog-gerationaliseerd onderwijssysteem.

En toch. Hoe imperfect ook, we hebben een systeem nodig om onderwijs op grote schaal te kunnen organiseren. Het is niet moeilijk ons te verliezen in alle punten waar dat systeem – dat niet anders kan dan tekortschieten – tekortschiet. Maar als leraren ons bij uitstek iets kunnen leren, is het wel hoezeer mensen – ondanks een systeem dat mank loopt – het verschil kunnen maken. En dan gaat het niet zozeer over grote en luide actieplannen of oplossingen, maar veel vaker om kleine, schijnbaar zinloze en gratuite daden: het kleine verzet, de kleine ongehoorzaamheid, de kleine hypocrisie – hypocrisette zoals we haar noemden, die al het verschil maken. De kleine goedheid, zoals Levinas het zou noemen.

Die kleine goedheid is een zinloze, toevallige, vaak zelfs onopzettelijke goedheid – ver weg van de pedagogisch voorbedachte rade. Het is de leraar Frans die een aantal punten weggeeft aan een dyslectische leerling hoewel hij ze niet verdiend heeft en hoewel ze in se niets aan de situatie veranderen: hij blijft gebuist. In het beste geval maken die punten het alles voor de leerling net iets minder pijnlijk – en zelfs dat weten we niet zeker. Mens-zijn is het juiste doen wanneer niemand kijkt. Het goede doen, al wordt er niet noodzakelijk iemand beter van. Dat kunt u stom vinden, naïef en zelfs economisch niet verantwoord. En u kunt zelfs gelijk hebben. Alleen weet ik, uit mijn ervaring op en voor de schoolbanken welke magie daaruit kan voortvloeien.

Mijn hoop is dus dat dit boek de mens in onze leraren mag aanspreken, met al zijn kleine en grote kantjes. Want enkel hij kan voldoende tegenwicht geven aan dat grote systeem dat we nodig hebben. En dus hebben we hem, meer dan ooit nodig. Mijn hoop is dat die mens erkenning mag vinden in ons boek en ruimte om te zijn. Dat hij er inzichten mag vinden en energie mag uit putten. Dat het hem mag ontslaan van het huidige juk van Heldhaftig Leraarschap en mag leiden naar Slow Teaching: meer met minder.”